Özgül Fobi Nedir?

        Belli bir canlı, nesne ya da durumla karşılaşıldığında ya da düşünüldüğünde yaşanan aşırı ve mantık dışı korkudur. Özgül fobilerde korkulan belirli bir durum veya nesne olduğu için, kişiler çoğu kez başarılı kaçınma taktikleriyle sorunsuz bir hayat yaratmış olabilirler. Örneğin; kedi fobisi olan bir kişi evinde kedi besleyen arkadaşlarına gitmeyerek, kedilerin dolaşma ihtimali olan sokaklarda dolaşmayarak, nispeten rahat bir hayat sürebilir. Bazen kişiler belli bir yaşa gelinceye kadar özgül fobilerinin farkına varmamış olabilirler. Bunun nedeni o fobik ortamla hiç karşılaşmamış olmalarıdır. Örneğin, bir ev hanımı yüksekten korktuğunu yeni evlerine taşınınca fark edebilir.  

        Korkular, yakın tehditlere karşı beklenilebilir tepkiler olsa da fobiler orantılı bir tehlikenin olmadığı durumlarda, nesnelere veya durumlara yönelik korkunun aşırı belirtileridir (Coelho ve Purkis, 2009). Ruhsal Bozukluklar için Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı 5. baskıya (APA, 2013) göre, belirli bir fobi, belirli bir nesne veya durumla ilgili yoğun ve özgül bir korkudur. Bir fobi, aynı zamanda, nesne veya durumla gelecekteki olabilecek karşılaşmaları beklerken sıkıntılı ve huzursuz hissetmekle de tanımlanmaktadır. Tipik olarak, kişi korkulan nesne veya durumla karşı karşıya kaldığında endişe, korku veya panik yaşar. Böylece fobik uyaranla doğrudan yüzleşmekten kaçınmaya çalışır. Kişi, korkulan durumla başa çıkmaya çalıştığında, yoğun rahatsızlık riski altında durumdan tekrardan kaçınabilir. Korku, kişinin günlük yaşamında önemli sıkıntıya veya huzursuzluğa neden olur. Ciddi sağlık sonuçları doğurabilir ve başka bozukluklulara sebebiyet verebilir. Özgül fobi en yaygın ruhsal bozukluklardan biridir (Kessler ve ark., 2005). Yaşam boyu uluslararası yaygınlığı %7,4’tür. Çoğu kaygı bozukluğuna benzer şekilde, özgül fobiler kadınlarda (%9,8), erkeklerden (%4,9) daha yaygındır (Wardenaar ve ark., 2017). Hayvanlara özgü fobi, en yaygın fobi alt tipidir (Åhs ve ark., 2018). Bu bozukluk şikâyetinden mustarip olan kişilerin yüzde yetmiş beşi genellikle birden fazla nesne veya duruma karşı fobiye sahiptir (APA, 2013). Sonuç olarak, altta yatan genel bir savunmasızlığın diğer eş rahatsız fobiler ile başka kaygı bozuklukları riskini arttırdığı düşünülebilir (Holubova ve ark., 2019). Diğer ruhsal bozukluklarla karşılaştırıldığında, özgül fobi görece düşük düzeyde yeti yitimiyle ilişkilidir (Wardenaar ve ark., 2017). Bununla birlikte, özgül fobi, özellikle içselleştirme alanında (örn. depresif ve kaygı bozuklukları) diğer ruhsal bozuklukların daha sonraki başlangıcını öngörmektedir (Lieb ve ark., 2016). Sonuç olarak, özgül fobi, özellikle genelleştirildiğinde, içselleştirici bir kırılganlığın erken bir göstergesi olabilir (De Vries ve ark., 2019).

        Daha önce yapılan çalışmalar, gerçek görüntülere maruz kalan küçük hayvanlara yönelik belirli fobileri olan kişilerin beyin aktivitesi modelinin, bu bozukluğu olmayan insanlardan farklı olduğunu göstermiştir (Rivero ve ark., 2017). Bu farklılıklar bilişsel davranışçı terapi ile müdahale edildikten sonra da yerini korumuştur (Viña ve ark., 2020). Özgül fobisi olan, müdahale görmemiş kişilerin sanal görüntülerde sunulan fobik uyaranlara maruz bırakılmasından kaynaklanan beyin aktivitesi modeli üzerine bir başka çalışma, gerçek görüntülere maruz kalan insanlarda olduğu gibi, korku işleme devrelerinde önemli bir aktivasyon gözlemlemiştir (Peñate ve ark., 2019).

DMS 5’e Göre Özgül Fobiler

- Uçağa binme, yükseklik, kan görme, herhangi bir hayvan görme gibi özgül bir nesne ya da durumla ilgili belirgin bir korku hali bulunmalı.

- Fobi kaynağı hemen her zaman korku ve kaygı doğurmalı.

- Fobi kaynağından etkin biçimde uzaklaşma ya da yoğun bir korku ve kaygı ile buna katlanma söz konusu olmalı.

- Duyulan korku, nesne ya da durumun yaratabileceği gerçek tehlikeye göre orantısız biçimde fazla olmalı.

- Korku, kaygı ya da kaçınma en az 6 aydır var olmalı.

- Korku nedeniyle kişide klinik olarak belirgin bir sıkıntı olmalı ya da toplumsal veya işle ilgili alanlarda işlevsellikte önemli bir kayıp yaşanmalı.

- Panik bozukluğu, obsesif kompulsif bozukluk, travma sonrası stres bozukluğu gibi başka bir ruhsal bozukluk ile belirtiler açıklanamamalı.

Özgül Fobilerin Belirtileri Nelerdir?

     Yani sokakta birisinin ya da tehlikeli bir hayvanın saldırısına uğradığımızda kalbimiz nasıl çarpıyor, nefesimiz sıkışıyor, her yanımız uyuşuyorsa, mantıksız korkular sırasında da aynı şeyler olur.

     Kişiden kişiye değişiklikler olmakla birlikte bu durumlarda en sık görülen belirtiler şunlardır:

ü  - Kalp çarpıntısı/sıkışması

ü  - Nefes darlığı/göğüs sıkışması

ü  - Ağız kuruluğu

ü  - Yutkunma güçlüğü

ü  - Titreme

ü  - Terleme 

ü  - Uyuşma/karıncalanma

ü  - Baş dönmesi

ü  - Bayılma hissi

ü  - Sık idrara çıkma ihtiyacı

ü  - Ani tansiyon düşüşü

Özgül Fobilerin Türleri Nelerdir?

  Hayvan fobileri

     Hayvan fobileri: En sık görülen özgül fobi türüdür. En çok korkulan hayvanların başında kedi, köpek, kuş, böcek gibi hayvanlar gelir. Korkulan hayvan türleri kültürler arası farklılık gösterir. Örneğin İngiltere’de örümcekten korkma çok yaygın iken, kültürümüzde örümcek fobisi yaygın değildir. Hayvan fobisi olan insanların bir kısmı o hayvanla kötü bir deneyimden sonra (örn. köpek ısırması) fobilerinin başladığını ifade ederler. Bir kısmında ise böyle bir başlatıcı bulunamaz. Fobik hasta tipik olarak kendine rahat bir gündelik yaşam sağlamaya uygun bir kaçınma davranışı geliştirmiş olur. Oturmaya gidilecek-gidilmeyecek arkadaşlar bellidir (köpek-kedi var veya yok). Televizyonda korkulan hayvanla ilgili belgeseller seyredilemeyebilir. Nerelerde dolaşılacağı belli kurallara bağlıdır. Bazı durumlarda hayvanın fotoğrafı, ya da onu andıran şekillerden (yılan fobisinde kıvrık çizgilerden korkma gibi) bile korkulabilir. Aşağıda hayvan fobisinin ne kadar ciddi sonuçları olabileceğini gösteren bir olgu örneği yer alıyor:

     Hayvan Fobisi Vaka Örneği: Örnek: 45 yaşında, evli, 2 çocuklu kadın hasta. Kendini bildi bileli kedilerden aşırı korkuyor. Onların üzerine sıçrayacağını düşünüyor, en çok korktuğu şeyin onların beklenmedik şeyler yapabilmesi olduğunu söylüyor. Çok saçma ve aşırı bulduğu bu korkusu yüzünden kedisi olan evlere gidemiyor veya gitmeye mecbur ise o evdeki kedinin bir odaya hapsedildiğinden emin olmak istiyor. Korkusunun ne kadar şiddetli olduğunu anlatmak için şu örneği veriyor: “ikinci çocuğuma hamileydim. Bir gün apartmanın merdivenlerinden çıkıyordum. Birden ışıklar söndü ve o anda bir kedi tıslaması duydum. Hamile olduğumu, kaçıncı katta olduğumu düşünmeden kendimi pencereden dışarı attım, şans eseri bana ve bebeğime bir şey olmadı”.

    

      Kan ve yaralanma fobisi

     Kan ve yaralanma fobisi: Halk arasında “kan tutması” olarak da bilinen bir durumdur. Kan görünce rahatsızlık hissetmek çoğu insanda görülen bir özelliktir.  Bunun dışında bedensel sakatlık, parçalanmış insan vücutları, kazalar vb.ni görme, kan verme, iğne yaptırma, kulak deldirme, diş çektirme ve diğer tıbbi işlemler gibi durumlarla karşılaşınca bayılacak gibi olma, kalp hızında değişme ve bulantı şeklinde tepkiler verilebilir. Bu esnada bayılmalar da bilinen durumlardır. İlk kez diş çekimleriyle ilgili film seyreden çocukların kalp hızlarının yavaşladığının gösterildiği belirtiliyor. Bazı fobikler hayat kurtarıcı müdahalelerden bile kaçınırlar: şeker hastaları iğnelerini yapmaz, kanser hastası ameliyat olmaz; bazı kadınlar doğurmaktan korktukları için gebe kalmazlar. Birçoğu hastanelere gitmez, hasta insanlara bakamazlar, tıbbi konularla ilgili TV programlarını seyredemez. Bu korku yüzünden doktorluk, hemşirelik gibi mesleklerden kaçınabilirler. Bazı hastalar “kan” lafını duyunca bile bayılabilirler. Bazıları ambulans sirenini duyunca veya bir ameliyatın anlatılması ile de bayılır. Ancak kendi adet kanını görmekten rahatsız olan kan fobisi bildirilmemiştir. Kan fobisi çoğunlukla diğer fobiler gibi çocuklukta başlar.  Kan fobisi olan hastaların ailelerinde aynı hastalığa rastlanma oranının çok yüksek olması da diğer özgül fobilerden önemli bir farkını oluşturuyor.

     Kan Fobisi Vaka Örneği: Hasta 35 yaşında evli, muhasebeci olarak çalışıyor, gelir düzeyi iyi; geliş sebebi kendini bildi bileli iğne yaptıramama, kan aldıramama, dişçiye/doktora gidememe idi. Kan vermesi, iğne olması gerektiğinde çoğu kez bayıldığı için bu işlemlerden yıllardır kaçınıyordu.  İlk kez ve korka korka doktora şimdi gelmesinin iki nedeni vardı: birincisi yıllardır süren böbrek taşı nedeniyle çektiği dayanılmaz ağrılardı. Ağrıları geldiğinde kıvranarak kendi kendine gidermeye çalışıyor, yakınlarının ısrarıyla acil servislere gitse de iğne yaptıramıyordu.  Diğer bir neden ise dişlerinin durumu idi. Sosyoekonomik düzeyinden beklenmeyecek derecede kötü bir ağız bakımı vardı. Çürüyen, kırılan dişleri için dişçiye gidemiyor, gerekli tedavileri yaptıramıyordu. Dişçi koltuğuna oturduğunda bile bayılacak kadar korktuğunu söylüyordu.

   

       Yükseklik Fobisi

     Yükseklik Fobisi: Kişi yüksek binalara çıkamaz, yüksekten bakamaz, hatta odanın içinde pencereye yakın oturamaz. Yükseklik korkusu olan kişiler asansöre binmekten korkarlar, ancak içinde boğulmak veya hapis kalmaktan değil, yukarı çıktığı için. Birçok insan için keyifle oturulacak balkonlar bu hastalar için eziyettir. Balkonda oturabilirlerse de odaya yakın tarafına oturmaya çalışırlar. Merdivenler, özellikle kenarlarında boşluk varsa çok korkutucudur. Yükseklik korkusu olanların birçoğunda uçak korkusu olsa da iki korkunun birbirinin aynı olduğu da söylenemez. Yükseklik korkusu olanların %20’si ise uçak korkusu tanımlamamışlardır.

     

     Klostrofobi

     Klostrofobi: Kapalı/basık yerlerden duyulan korkudur. Korkulan durumlara tipik örnekler arasında asansör, basık tavanlı odalar ve koridorlar, kapıları kapalı ve kalabalık otobüs, yeraltı çarşıları, metro, altgeçitler, oturulan oda kapısının kapalı veya kilitli olması vb. sayılabilir.  Hastaların temel korkuları anılan yerde sıkışıp kalmak, çıkamamak, nefes alamamak, boğulmak gibi korkulardır. Sinema ve tiyatroya gidemez, gitseler de dip koltuklarda oturamazlar. Boğazlı, dik yakalı giysilerden rahatsız olabilirler, yakalarını ilikleyemezler. Kapalı giysiler onları “boğabilir”. Bu hastalarda sisli, kapalı havalarda huzursuz olma sıktır. Sisli, kapalı hava etrafı kapatan, korkutucu bir duvar gibi algılanır. Aynı zamanda hamam, duş, sauna gibi yerlerde de boğuluyor gibi olurlar. Bir klostrofobik hastamız etrafı sularla çevrili olduğu için İngiltere’ye gidemediğini söylemişti.

    Klostrofobi Vaka Örneği; 37 yaşında, kadın. Depresyon belirtileri nedeniyle başvurmuş ve tedaviyle düzelmiş. Ancak geçmeyen şikayetlerinin olduğunu söylüyor. Tuvalete girdiğinde kapıyı açık bırakması gerektiğini, asansöre binmek yerine 10 katı merdivenle çıkmayı tercih ettiğini söylüyor. Duş yapamadığını, üstünden sular aktığında boğuluyor gibi olduğunu söylüyor.  Dik yakalı kazak giyemediğini, kolye takamadığını söylüyor,”bunlar beni boğuyor” diyor. Ayrıca sisli havalarda büyük bir sıkıntı yaşadığını söylüyor. Muayeneye gelirken dar ve basık hastane koridorunda ve bekleme odasında büyük sıkıntı yaşamış, beklerken birkaç kez çıkıp tekrar gelmek zorunda kalmış. Muayene odasının kapısının kapanmasına razı olurken “pencere var, sıkışırsam burdan atlarım” diye kendini rahatlattığını söyledi. Evde birgün oturduğu odanın kapısı kilitlenmiş ve o kadar paniğe kapılmış ki, anahtar bulunabilecek bir yerde olduğu halde kapıyı camını kırarak açmış.

 

       Uçak Fobisi

Uçak Fobisi: Uçak fobisi olan kişiler, uçağa binmek yerine, çok daha uzun sürecek, daha zorlu yolculuklar yapmayı tercih ederler. Uçağa binmek zorunda kaldıklarında uçağın düşeceğine dair şiddetli korkuları vardır. Uçağın her hareketini, her sarsıntıyı büyük bir korkuyla izler, duydukları sesleri patlayan bir motor, bir arıza işareti olarak yorumlarlar.

     

      Araba Fobisi

     Araba Fobisi: Araba kullanma veya arabaya binme, kişide fobi varsa dehşet verici bir deneyime dönüşür. Sürekli olarak kaza yapacağını, bir tarafa çarpacağını ve başka bir arabanın çarpacağını düşünür. Bu nedenle arabası olduğu halde kullanamayan birçok kişi vardır.

   
     Gök gürültüsü ve fırtına fobisi

     Gök gürültüsü ve fırtına fobisi: Bu kişiler sürekli hava durumunu izler ve havanın kapalı, fırtınalı, yağışlı olma ihtimali olduğu günlerde eve kapanır, gök gürültüsünü duymamak için kapı ve pencereleri sıkı sıkı kapatırlar. Gök gürültüsü duyunca masa, yatak altına saklanabilirler.

     

     Yalnızlık Fobisi

     Yalnızlık fobisi: Çoğu kez evde tek başına kalmaktan korkudur. Akşamları ve gece artar. Gündüz tek başına kalabilen birçok hasta gece kalamayabilir. Nedensiz bir huzursuzluk olabilir, ya da evde birisi, hırsız, bir yaratık vb. var gibi bir duygu tarif edilebilir.  Yalnızlık fobisinin ayrılık anksiyetesiyle ilişkisi olduğu öne sürülmektedir. Çocuklukta ayrılık anksiyetesi yaşayanların erişkinlikte agorafobi ve panik bozukluğu geliştirme olasılığı yüksek bulunmuştur. Türkiye’de yapılan toplum taramasında da ayrılık korkusunun agorafobi ile ilişkisi diğer tüm özgül fobilerden daha kuvvetli olarak bulunmuştur.

    

      Yutma Fobisi


     Yutma fobisi: Bu hastaların tek korkusu bir şey yutarken boğulmaktır. Yemek yerken, su içerken boğazlarına kaçacağı ve boğulacakları düşüncesindedirler. Yemeye/içmeye korktukları şeylerin karmaşık bir listesi olabilir. Bazı şeyleri hiç yemeyerek kısmen rahat edebilirler. Birçok zaman kuruyemiş gibi küçük taneli şeyler çok korkutucudur. Yemek ve içmekten kaçınmanın çok ciddi sonuçları olabilir: ileri derecede kilo kaybı gibi.

Özgül Fobiler İnsan Hayatı Nasıl Etkiler?

       Özgül fobinin genellikle hayatı çok etkilemediği ve herkeste olduğu için önemsiz olduğu düşünülür. Bu yanlış bir düşüncedir.  Kişinin rahatsızlık duyduğu şeyden kaçınma başarısıyla orantılı olarak hayatı etkilemediği düşünülebilir. Kişiler özgül fobi tiplerine göre çeşitli şekillerde hayatlarını değiştirmek, kısıtlamak zorunda kalabilirler. Örneğin kan verme fobisi olan bir kadın gebeliği sırasında ve doğumda maruz kalacağı şeylerden kaçınmak için gebe kalmak istemeyebilir, uçaktan korkan insanlar yurtiçi sürekli başka yollarla seyahat etmeye çalışırken yurtdışı seyahatlerini çok kısıtlayabilir veya tamamen vazgeçmek zorunda kalabilir. Bunlar gibi spesifik durum, obje, canlıyla karşılaşmak hayatı çeşitli şekillerde etkileyebilir.

Özgül Fobinin Altında Yatan Sebepler Nelerdir?

       Özgül fobinin altında yatan sebepler henüz tam olarak aydınlatılmış değildir. Biyolojik, psikolojik ve çevresel sebeplerin ortak etkisinin odluğu düşünülmektedir.

       Özgül fobinin genellikle kötü bir olaya maruz kalmadan sonra örneğin küçükken ağaçtan düştükten sonra yükseklikten korkmak şeklinde geliştiğine inanılsa da yapılan çalışmalar böyle bir ilişkinin olmadığını ortaya çıkartmıştır. Ebeveynlerden birinin özgül fobiye sahip olması çocukların özgül fobiye sahip olma riskini artırmaktadır. Bu yüzden genetik etkinin özgül fobi oluşumda rol aldığı ihtimali üzerine durulmaktadır.

Özgül Fobi ile Birliktelik Durumları Nelerdir?

       Özgül fobiler, sıklıkla diğer kaygı bozukluklarıyla, duygudurum bozukluklarıyla (depresyon) ve madde kul­lanım bozukluklarıyla birlikte görülür. Toplum ör­neklemlerinde, diğer bozukluklarla birlikte bulunma oranının %50-80 arasında olduğu görülmüştür.

Özgül Fobiler Ne Sıklıkta Görülür?

         Toplum örneklemlerinde görülme sıklığı oranları %4-8,8 arasında değişmektedir, yaşam boyu gö­rülme sıklığı %7,2-11,3 arasında değişmektedir. Kadınlarda iki kat daha sık görülür. Özgül fobisi olanların aile bireylerinde daha büyük sıklıkta görü­lür. Aile bireyleri arasında daha çok benzer tür fobiler görülür.

Özgül Fobiler Önleme ve tedavi

            Özgül fobilerin tedavisi hem mümkündür hem de başarı oranları yüksektir. Bu korkuların tedavisinde ilaçların rolü azdır. Hatta bazı durumlarda ilaçlar zararlı bile olabilir. Örneğin uçak korkusunu yenmek için uçuş öncesi sakinleştiriciler almak, o yolculuğu rahat geçirmesini sağlasa da bağımlılık ve ilaç yan etkileri gibi sorunlara yol açabilir. Fobiye ek olarak kişide depresyon da varsa antidepresan ilaç tedavileri yararlı olacaktır.

      Bunaltı bozukluklarında yaygın biçimde kullanılan davranışçı tedaviler özgül fobilerde ilk seçenektir. Alıştırma (exposure) adı verilen yöntem en yaygın kullanılan davranışçı tekniktir. Bireysel veya grup halinde uygulanabilir. Bu teknikte kişinin korktuğu durumun ayrıntılı bir analizi yapıldıktan sonra korkulan durumla gitgide artan derecede karşılaşması sağlanır. Başlangıçta sıkıntı ve korku verici olan bu işlem, hasta korkulan ortamda yeteri kadar süre kalabilirse alışmayla (ve korkunun azalmasıyla) sonuçlanır. Tedaviye istekli olan ve tedavi uyumu iyi olan vakalarda birkaç seansta tama yakın düzelme elde etmek mümkündür. 

        Alıştırma tedavisinin, imkân olduğunca, gerçek nesne veya ortamda yapılmasının uygun olduğu düşünülür. Ancak bu her zaman şart da değildir, mümkün de olmayabilir. Örneğin uçak fobisinde her zaman deneme yapmak kolay olmayabilir. Böyle durumlarda hastanın korkulan durumlarla hayalinde karşılaşması sağlanabilir ve bu da gerçek durumla karşılaşma kadar yarar sağlayabilir. Hatta son yıllarda sanal gerçeklik uygulamaları adı verilen yöntemlerle kişi kafasına takılan bir kaskın içindeki görüntü ve seslerle yüzleşerek korkusundan kurtulabilmektedir.

     Hayvan deneylerinde korkunun anababadan çocuğa geçebildiği gibi korkusuzluğun da öğretilebildiği gösterilmiştir. Yılan görünce korkan yavrular korkusuz bir anne veya başka bir yetişkini model alıp korkusuzluğu öğrenebiliyorlar. Önceden dişçiye gitme ve diş çekme oyunu oynatılan çocukların dişçide çok daha az korku yaşadıkları gösterilmiştir. Strese karşı aşılama uzun yıllardır bilinen ve başarıyla uygulanan bir modeldir. Özgül fobilerin birçoğu çocukluk ve ergenlikte başlar. Bu korkuların hepsi erişkinliğe kadar sürmez, ancak çocukken fobisi olan kişinin erişkinlikte fobi geliştirme riskinin yüksek olduğu bilindiği için anne babalara önemli bir rol düşmektedir. Çocuklara hem korkusuz erişkin modeli olarak,hem de korkularının üzerine gitme konusunda onları cesaretlendirerek önleyici bir rol oynamaları yararlı olacaktır. 

Özgül Fobiler ile ilgili Film Önerileri

     

     

     

      

Özgül Fobiler ile ilgili Kitap Önerileri

     
   


     


KAYNAKLAR

https://psikiyatri.org.tr/halka-yonelik/30/ozgul-fobiler#:~:text=%C3%96zg%C3%BCl%20fobiler%2C%20eskiden%20basit%20fobi,%C5%9Fekliyle%20kullan%C4%B1lmas%C4%B1%20y%C3%BCzy%C4%B1l%C4%B1n%20ba%C5%9Flar%C4%B1nda%20olmu%C5%9Ftur.

https://www.fethiyepsikiyatri.com/ozgul-fobi/

https://www.iremyalugulubil.com/tr/article/desc/46771/ozgul-fobi.html

https://www.uspsikiyatri.com.tr/Eriskin_Psikiyatrisi/Ozgul_Fobi/

http://www.dualpsikoloji.com/bireysel/kaygi-bozukluklari/ozgul-fobi.html